Δωδώνη

I

Ορεινός οικισμός (υψόμ. 730 μ., 100 κάτ.) στην πρώην επαρχία Δωδώνης του νομού Ιωαννίνων. Βρίσκεται στα Ν των Ιωαννίνων, στους βόρειους πρόποδες του όρους Τόμαρος. Υπάγεται διοικητικά στον δήμο Δωδώνης.

Σε απόσταση 22 χλμ. από τον οικισμό Δ., βρίσκεται η αρχαία Δ., κέντρο λατρείας του Δία, με περίφημο μαντείο. Η αρχαία Δ. βρίσκεται σε μια κλειστή, στενόμακρη κοιλάδα, στους πρόποδες του όρους Τόμαρος, σε υψόμετρο 600 μ.

Σχετικά με την ίδρυση του μαντείου της Δ., ο Ηρόδοτος αναφέρει ότι άκουσε από τους ιερείς του Δία της αιγυπτιακής Θήβας πως τα μαντεία της Δ. και της Λιβύης ιδρύθηκαν από δύο ιέρειες που άρπαξαν οι Φοίνικες από τη Θήβα. Ωστόσο, οι ιερείς του Δωδωναίου Δία διηγούνταν ότι δύο μαύρα περιστέρια που ξεκίνησαν από τη Θήβα καθιέρωσαν τη λατρεία του Δία στη Λιβύη και στη Δ. Το περιστέρι που έφτασε στη Δ. κάθισε επάνω σε μια οξιά, μίλησε με ανθρώπινη λαλιά και υπέδειξε το σημείο στο οποίο έπρεπε να ιδρυθεί το μαντείο του Δία.

Σύμφωνα με τα ευρήματα της αρχαιολογικής έρευνας, στον χώρο του ιερού είχε καθιερωθεί λατρεία της θεάς Γης ήδη από την 3η χιλιετία π.Χ. Τα ελληνικά φύλα που εγκαταστάθηκαν εκεί στην αρχή της 2ης χιλιετίας π.Χ. έφεραν μαζί τους και τη λατρεία της ιερής οξιάς (φηγός). Οι δύο αυτές λατρείες, της προσωποποιημένης, κατά τις θρησκευτικές αντιλήψεις των προελληνικών φύλων του αιγιακού χώρου, θεάς Φύσης, και η λατρεία της φηγού συνυπήρχαν έως τον 14o και τον 13ο αι. π.Χ. Τότε καθιερώθηκε, προερχόμενη πιθανότατα από τη Θεσσαλία, η λατρεία της πατριαρχικής θεότητας του Πελασγικού Δία. Την περίοδο αυτή παρατηρείται ο συγκερασμός των τριών μορφών λατρείας, με αποτέλεσμα η Γη να πάρει τη μορφή της θεϊκής συζύγου του Δία, με το όνομα Διώνη, και το ιερό δέντρο να θεωρηθεί κατοικία του ζευγαριού. Η θεϊκή παρουσία, όπως πίστευαν οι αρχαίοι, εκφραζόταν με το προφητικό θρόισμα των φύλλων της φηγού και με τις φωνές των πουλιών που κάθονταν στα κλαδιά της. Όταν κάποτε ο Ελλός, επώνυμος του προϊστορικού φύλου των Σελλών ή Ελλών, που κατοικούσε κοντά στη Δ., θέλησε να κόψει το ιερό δέντρο –σύμφωνα με μια άλλη παράδοση επρόκειτο για τον βοσκό Μανδύλο που επιχείρησε να κόψει το δέντρο, γιατί αυτό φανέρωσε κάποια κλοπή του– προέβαλε από το φύλλωμα της φηγού ένα περιστέρι και εμπόδισε την ανόσια πράξη του.

Τόσο η αρχική λατρεία της Γης όσο και οι νεότερες λατρείες της φηγού και του Δία τελούνταν στην ύπαιθρο, κάτω από το ιερό δέντρο, στις ρίζες του οποίου, κατά τον Ησίοδο, κατοικούσε ο Δίας (Ζευς). Κοντά στη φηγό βρίσκονταν οι καλύβες των ιερέων του Δία (των υποφητών ή Σελλών), που διατηρούσαν την πανάρχαια λατρευτική συνήθεια να κοιμούνται στη γη και να μην πλένουν τα πόδια τους. Τα στοιχεία αυτά μαρτυρούν τον χθόνιο χαρακτήρα της αρχικής λατρείας στη Δ. Οι ανυπόδητοι Σελλοί βρίσκονταν σε άμεση επαφήμε τη μάνα-Γη και ένιωθαν τα μηνύματά της. Αργότερα αντιλαμβάνονταν τη θέληση του Δία από το θρόισμα των φύλλων της ιερής φηγού, ενώ από την ερμηνεία του πετάγματος των περιστεριών έδιναν απαντήσεις στα ερωτήματα των ανθρώπων.

Τον 8o αι. π.Χ. τοποθετήθηκαν γύρω από τη φηγό χάλκινοι τρίποδες, οι οποίοι υποβάσταζαν λέβητες που εφάπτονταν ο ένας με τον άλλο. Ο ήχος που παρήγαγαν οι λέβητες προστάτευε, όπως πίστευαν οι αρχαίοι, την ιερότητα του χώρου και φανέρωνε στους ιερείς τη θέληση του θεού.

Μόλις στις αρχές του 4ου αι. π.Χ. το ιερό του Δία απέκτησε τον πρώτο μικρό ναό του, που χτίστηκε κοντά στην ιερή φηγό για να δεχτεί τις προσφορές των πιστών. Περίπου κατά τα μέσα του ίδιου αιώνα κατασκευάστηκε ένας χαμηλός ισοδομικός περίβολος γύρω από το δέντρο και τον ναό. Τότε τοποθετήθηκε στο τέμενος και το γνωστό από τις αρχαίες πηγές ανάθημα των Κερκυραίων: επάνω σε έναν κιονίσκο ήταν στημένο ένα χάλκινο άγαλμα παιδιού, που κρατούσε ένα αλυσιδωτό μαστίγιο από χάλκινους αστραγάλους, επάνω από έναν χάλκινο λέβητα. Καθώς φυσούσε ο άνεμος, οι αλυσίδες του μαστιγίου χτυπούσαν πάνω στον λέβητα και παρήγαγαν έναν ήχο που βοηθούσε τους ιερείς να χρησμοδοτήσουν.

Ο βασιλιάς της Ηπείρου Πύρρος (297-272 π.Χ.) επιχείρησε να προσδώσει νέα αίγλη στο παλιό ιερό της Δ. Καθιέρωσε την ανά τετραετία τέλεση των γιορτών των Ναΐων, που περιλάμβαναν μουσικούς, δραματικούς και γυμνικούς αγώνες, και κόσμησε το ιερό με νέα κτίσματα. Ύψωσε τους τοίχους του περιβόλου γύρω από τον ναό και τη φηγό και κατασκεύασε εσωτερική στοά με ιωνική κιονοστοιχία στις τρεις πλευρές του, εκτός από την ανατολική, όπου βρισκόταν η φηγός. Την ίδια εποχή χτίστηκε o μικρός ναός της Διώνης και o δωρικός ναός του Ηρακλή και κατασκευάστηκε ένα μεγάλο θέατρο με λίθινη σκηνή και ξύλινο προσκήνιο, προορισμένο για να φιλοξενεί 18.000 θεατές.

Το 219 π.Χ. εισέβαλαν οι Αιτωλοί στη Δ., πυρπόλησαν τα κτίρια του ιερού και κατέσκαψαν το μαντείο, γιατί, σύμφωνα με την πληροφορία του ιστορικού Πολύβιου, επιθυμία των νικητών ήταν να αφανιστούν όλες οι συνθήκες Ηπειρωτών και Αιτωλών που ήταν χαραγμένες στους τοίχους του ναού. Ωστόσο, φαίνεται ότι απέφυγαν να κάψουν το μαντείο για να μη μεταδοθεί η φωτιά και στο ιερό δέντρο.

Τον επόμενο χρόνο (218 π.Χ.), ο βασιλιάς της Μακεδονίας Φίλιππος Ε’ και οι Ηπειρώτες ανοικοδόμησαν το ιερό της Δ. Εκεί όπου βρισκόταν άλλοτε ο μικρός ναός του Δία χτίστηκε ένας ιωνικός ναός με πρόναο, κυρίως ναό και άδυτο. Γύρω από τον ναό κατασκευάστηκε νέος περίβολος με εσωτερικές κιονοστοιχίες και ένα πρόπυλο στη νότια πλευρά του. Ανοικοδομήθηκαν επίσης οι ναοί της Διώνης και του Ηρακλή, ενώ ανάμεσα στο ιερό και στο θέατρο χτίστηκε μια μεγάλη υπόστυλη αίθουσα με δύο στοές, που χρησίμευε για τις πολιτικές συγκεντρώσεις ή και για κατάλυμα των προσκυνητών.

Το θέατρο επισκευάστηκε, ενώ οικοδομήθηκε και ένα στάδιο με λίθινα εδώλια στις δύο μακριές του πλευρές. Ένας ψηλός ισοδομικός περίβολος περιέκλεισε ολόκληρο τον χώρο του ιερού.

Στους χρόνους της ρωμαϊκής κατάκτησης (168 π.Χ.) το ιερό της Δ. καταστράφηκε και ανοικοδομήθηκε μόλις το 31 π.Χ., από τον Ρωμαίο αυτοκράτορα Αύγουστο, ύστερα από τη νίκη του στο Άκτιο. Τότε μετατράπηκε και η ορχήστρα του θεάτρου σε αρένα για να τελούνται οι θηριομαχίες, το δημοφιλές θέαμα της εποχής. Ωστόσο, το πανάρχαιο μαντείο εξακολούθησε να εμπνέει σεβασμό: o λάτρης της ελληνικής παράδοσης αυτοκράτορας Αδριανός επισκέφθηκε το 120 μ.Χ. τη Δ. ως προσκυνητής και o πιστός στην παλαιά θρησκεία Ιουλιανός ζήτησε τη συμβουλή του μαντείου το 362 μ.Χ., πριν ξεκινήσει για την εκστρατεία εναντίον των Πάρθων.

Τέλος, το 391 μ.Χ. κόπηκε και το ιερό δέντρο από το βέβηλο χέρι κάποιου Ιλλυριού και το ιερό εγκαταλείφθηκε. Επάνω στα ερείπιά του χτίστηκαν οι δύο βασιλικές του 5ου και του 6ου αι. Οι επιδρομές των βαρβάρων ολοκλήρωσαν την καταστροφή του ιερού· οι κάτοικοι της Δ. κατέφυγαν στα βουνά ή εγκαταστάθηκαν στην Εύροια, που αργότερα μετονομάστηκε σε Ιωάννινα.

Αγαλμάτιο του Δία από τη Δωδώνη.

Το θέατρο της Δωδώνης, ένα από τα καλύτερα διατηρημένα αρχαία ελληνικά θέατρα.

II

(Αστρον.). Αστεροειδής που επισημάνθηκε στις 29 Ιανουαρίου 1894. Το φαινόμενο μέγεθός του στη μέση αντίθεσή του είναι περίπου 12,1, ενώ αν βρισκόταν σε απόσταση μίας αστρονομικής μονάδας από τη Γη και από τον Ήλιο θα είχε μέγεθος 8,77. Διεθνώς ονομάζεται Dodona 382.